صفات خداوند

عنوان : صفات خداوند
نویسنده : احسان تركاشوند
كلمات كليدي : صفات خدا، ثبوتيه، سلبيه، ذاتيه، فعليه

صفات خداوند در يك تقسيم بندي كلّي به دو قسم تقسيم مي‌شوند:

1- صفات ثبوتيه، جماليه، كماليه: مقصود آن دسته از صفاتي هستند كه كمالي از كمالات خداوند را بيان كرده و جنبۀ ثبوتي و وجودي دارند و نبود آنها نوعي نقص براي خدا محسوب مي‌شود. مانند: علم، قدرت، حيات و... از آنجا كه اين صفات با واقعيت ثبوتي و كمالي خود، مايۀ جمال و زيبايي موصوف‌اند «صفات جماليه» نيز ناميده مي‌شوند.

2- صفات سلبيه، جلاليه، تنزيهيه، تقديسيه: آن دسته از صفاتي هستند كه نقص و كاستي را از خدا نفي مي‌كنند. از آنجا كه نقص و كاستي، خود نوعي سلب و نبود كمال است. وقتي ما نبود و سلب كمال را از خدا نفي كنيم به اثبات مي‌رسيم. مثلاً جهل به معناي سلب علم است و سلب جهل به معناي اثبات علم كه خود نوعي كمال است مي‌باشد و به اين ترتيب همۀ صفات سلبيه به صفات ثبوتيه بازگشت مي‌كنند. صفات سلبيه مانند: غير جاهل، غير عاجز و....

اين صفات از آن جهت كه وجود خدا را از كاستي‌ها منزّه مي‌كنند، صفات تنزيهيّه و تقديسيّه نيز ناميده مي‌شوند و نيز از آن جهت كه شأن خداوند برتر و اجلّ از اين است كه به نقص و كاستي متصف شود، صفات جلال نيز ناميده مي‌شوند.[1]

شمار صفات ثبوتيه و سلبيه:

از آنجا كه هر صفت كمالي را مي‌توان به خدا نسبت داد و هر فقدان و كاستي را مي‌توان از خدا سلب كرد -چرا كه خدا كامل مطلق است-[2] صفات خداوند را نمي‌توان در عدد مشخصي استحصاء كرد بلكه صفات جمال و جلال واجب، همانند خود واجب نامحدود است.

صفات ذاتيه و فعليه:

صفات خداوند در يك تقسيم كلّي ديگر دو قسم مي‌شوند:

1- صفات ذاتي: آن دسته از صفاتي هستند كه از ذات الهي انتزاع مي‌شوند. اين صفات را از آن جهت ذاتي مي‌نامند كه در انتزاع آنها نياز به وجود موجودات ديگر نيست و ذات همواره متصف به آنهاست و اين صفات نيز همواره با ذات الهي هستند.

صفات ذاتي خود به دو قسم تقسيم مي‌شوند:

الف- صفات نفسي و حقيقي: آن دسته از صفاتي هستند كه ذات الهي بدون لحاظ نسبت و اضافۀ به غير ذات، به آنها متصف مي‌شود مانند: حيات الهي كه نيازمند نسبتي خارج از ذات نيست.

ب- صفات (ذات اضافه): صفاتي هستند كه به لحاظ مفهومي، مشتمل بر نوعي اضافه و نسبت به غير است مانند علم و قدرت، كه هميشه به چيزي تعلق مي‌گيرند و به طور مطلق به كار نمي‌روند.

توجه به اين نكته ضروري است كه صفات ذات اضافه ذاتي گر چه در مفهوم مشتمل بر نوعي نسبت هستند ولي باز هم در زمرۀ صفات و از ذات خدا انتزاع شوند نه از مقام فعل خدا و به عبارت ديگر در مفهوم آنها فقط تصور امري غير از خدا لحاظ مي‌شود نه وجود امري غير از ذات و اين نكته‌اي است كه عدم توجه به آن موجب خلط بين صفات ذاتي ذات اضافه با صفات فعلي مي‌شود.

2- صفات فعلي: آن دسته از صفات خدا هستند كه از ارتباط ذات الهي با مخلوقات او، انتزاع مي‌شوند و به عبارتي براي انتزاع آنها، ذات خدا به تنهايي كافي نيست بلكه بايد مخلوقات هم وجود داشته باشند. مانند صفت «خالق» كه از وابستگي وجودي مخلوقات به ذات الهي انتزاع مي‌شوند و زماني خدا به صفت خالقيت متصف مي‌شود كه هم خدا و هم مخلوقات و هم رابطۀ ميان خدا و مخلوقات در نظر گرفته شود. در اين صورت صفت خالقيّت را انتزاع كرده و مي‌گوئيم خداوند خالق موجودات است. به اين ترتيب اگر خدا را بدون وجود مخلوقات در نظر بگيريم متصف به خالق و رازق نمي‌شود ولي در مقابل، براي انتزاع صفات ذاتي نيازي به فرض مخلوقات و موجودي غير از خداوند نيست.[3]

نحوۀ اتصاف خداوند به صفات فوق:

1- صفات ذاتيه: اين صفات عين ذات هستند (همانطور كه در توحيد صفاتي مورد بحث قرار مي‌گيرد)[4] به اين معنا كه خداوند به نحو بساطت داراي همۀ صفات ذاتي مي‌باشد و چنين نيست كه اين صفات زائد بر ذات باشند. چون اگر اين صفات زائد بر ذات باشند مستلزم تركيب خداوند از ذات و صفات است در حالي كه در جاي خود مورد بحث قرار گرفته كه هيچ نوع تركيبي در خدا راه ندارد.[5]

2- صفات فعليه: از آنجا كه اين صفات از مقام فعل خدا انتزاع مي‌شوند، زائد بر ذات خدا هستند و استحالۀ فوق در اينجا راه ندارد؛ زيرا اين صفات اختصاص به مقام فعل خدا دارند نه مقام ذات او.

در حقيقت همۀ صفات فعل خدا، چنان كه ملاصدرا و به تبع فلاسفۀ حكمت متعاليه و فلاسفۀ معاصر بيان كرده‌اند به صفت «قيّوم» برگردانده مي‌شوند. يعني خداوند به گونه‌اي است كه وجودات ديگر در خلق و رزق و...نيازمند اويند.[6]

روشی دیگر در تقسیم صفات واجب تعالی:

صقات فوق را به گونهای دیگر نیز تقسیم کردهاند. نتیجه این تقسیم از این قرار است:

صفات خدا ابتدا به ذاتیه و فعلیه تقسیم شدهاند و سپس هر کدام از صفات فوق را به ثبوتیه و سلبیه تقسیم کرده و آنگاه صفات ذاتیه و فعلیه را به حقیقیه و اضافیه تقسیم کردهاند و در نهایت صفات ثبوتیه حقیقیه را به حقیقیه محضه و حقیقیه ذات اضافه تقسیم کردهاند.[7]

نکته: این دو گونه تقسیم بندی از صفات خداوند متعال، فقط در روش با هم متفاوت هستند و گرنه در نتیجه تفاوت چندانی از نظر صفات و نیز از نظر شمار صفات خداوند با یکدیگر ندارند.

نمودار این تقسیم بندی از این قرار است :

[1] . اسفار، چ بيروت، ج 6، ص 122-118، طباطبايي، نهاية الحكمه، چ قم، مؤسسه امام خميني، ج 4، ص 1111-1110 و جعفر سبحاني و محمد محمدرضايي، انديشه اسلامي يك، نشر معارف، ص 98-97.

[2] . به مدخل كامل مطلق مراجعه شود.

[3] . اسفار، ج 6، ص 118 و نهايه، ج 4، ص 1112-1110و جعفر سبحاني و محمدمحمدرضايي، انديشه اسلامي، ص 118.

[4] . ابن سينا، اشارات، نشر بلاغه، ج 3، ص 47 و 129، شيخ اشراق، مطارحات، مجموعه مصنفات، ج 1، ص 395-392 و اسفار ، ج 6، ص 149-133.

[5] . اسفار، ج 6، ص 105-103، ابن سينا؛ اشارات، ج 3، ص 54، مطهري، مجموعه آثار، ج 7، (شرح اشارات)، ص44-42، مصباح يزدي، آموزش فلسفه، ج 2، ص 354-348 و فياضي، غلامرضا، تعليقه بر نهايه، نشر مؤسسه امام خميني، ج 4، ص 1074.

[6] . اسفار، ج 6، ص 120 و 133 و فياضي، تعليقه بر نهايه، ج 4، ص 1122 و علامه طباطبايي، نهايه الحكمه، نشر مؤسسه امام خميني، ج 4، ص 122.

[7] . نهایه الحکمه ، ج4 ، ص 1111 .

پژوهشکده باقر العلوم ع

http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=37231

می پسندم 0 نمی پسندم 0

موضوعات مرتبط: عقائد,