آمار مطالب
آمار کاربران
آمار بازدید
بِسم الله الرَّحمنِ الرحیم
درس هایی از نَهجُ البَلاغه توسط آیت الله سید اصغر سعادت میرقدیم لاهیجی
محل برگزاری کلاسِ عمومی نهج البلاغه : قم ، پردیسان ، مسجد امام خمینی «ره» - چهار شنبه شب ها (شب های پنج شنبه) - بعد از نماز مغرب و عشا .
جلسه اول + سوم دی 1399 .
اَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ اَللَّعینِ ، بِسمِ الله الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، اَلحَمدُ لِلهِ رَبِّ العالَمینَ ، بارِئِ الخَلائِقِ اَجمَعینَ ، باعِثِ الأَنبِیاءِ وَ المُرسَلینَ ، ثُمَّ الصَّلوةُ وَ السَّلامُ عَلَی سَیِّدِنا وَ نَبیِّنا مُحَمَّدِِ «صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ» وَ عَلی اَهلِ بَیتِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ المَعصُومینَ وَ اللعنُ الدّائِمُ عَلَی اَعدائِهِم اَجمَعینَ مِنَ الآنَ اِلَی قِیامِ یَومِ الدِّینِ .
خطبه اول از نَهجُ البلاغه فَیض الأِسلام
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يَبْلُغُ مِدْحَتَهُ الْقَائِلُونَ وَ لَا يُحْصِي نَعْمَاءَهُ الْعَادُّونَ وَ لَا يُؤَدِّي حَقَّهُ الْمُجْتَهِدُونَ الَّذِي لَا يُدْرِكُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لَا يَنَالُهُ غَوْصُ الْفِطَنِ الَّذِي لَيْسَ لِصِفَتِهِ حَدٌّ مَحْدُودٌ وَ لَا نَعْتٌ مَوْجُودٌ وَ لَا وَقْتٌ مَعْدُودٌ وَ لَا أَجَلٌ مَمْدُودٌ فَطَرَ الْخَلَائِقَ بِقُدْرَتِهِ وَ نَشَرَ الرِّيَاحَ بِرَحْمَتِهِ وَ وَتَّدَ بِالصُّخُورِ مَيَدَانَ أَرْضِهِ . أَوَّلُ الدِّينِ مَعْرِفَتُهُ وَ كَمَالُ مَعْرِفَتِهِ التَّصْدِيقُ بِهِ وَ كَمَالُ التَّصْدِيقِ بِهِ تَوْحِيدُهُ وَ كَمَالُ تَوْحِيدِهِ الْإِخْلَاصُ لَهُ وَ كَمَالُ الْإِخْلَاصِ لَهُ نَفْيُ الصِّفَاتِ عَنْهُ لِشَهَادَةِ كُلِّ صِفَةٍ أَنَّهَا غَيْرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهَادَةِ كُلِّ مَوْصُوفٍ أَنَّهُ غَيْرُ الصِّفَةِ ... ... ...
سلامتی آقا امام زمان و تعجیل در فَرَج آن حضرت و شفای عاجل بیماران مخصوصا بیماران کُرونایی و دفع بلا و بلیّات و سلامتی خودتان و سلامتی مراجع عظام و علمای اَعلام و رهبر عزیز ما حضرت آیت الله امام خامنه ای صلواتی عنایت و مرحمت بفرمایید .
قبل از پرداختن به بحث و بررسی در باره خُطبه اول از نهج البلاغه که در باره حمد و ثنای الهی و آغاز آفرینش آسمان و زمین و خلقت حضرت آدم (ع) است نخست به عنوان مقدّمه مطالبی به نحو اختصار در باره نهج البلاغه و مولا علیّ بن ابیطالِب (ع) و مرحوم سیّد رضیّ و مرحوم فیضُ الأِسلام به استحضار شما عزیزان می رسانم و بعد به لطف خدا وارد مَباحِث خُطبه اول از نهج البلاغه می شویم . اِن شاءَ الله تَعالَی .
وقتی که نام نهج البلاغه را می شنویم به یاد شخصیت های بزرگی می افتیم . اولین شخصیّتی که به ذهن ما می آید نام مبارک مولا علی (ع) است . حضرت امیر المُؤمنین علی (ع) کسی است که در خطبه سوم از نهج البلاغه فَیضُ الأِسلام که معروف به خُطبه شِقشِقِیَّه است می فرماید : یَنْحَدِرُ عَنِّی السَّیْلُ وَ لَا یَرْقَى إِلَیَّ الطَّیْرُ . سيلِ خروشانِ علم و دانش و حِکمت و فضيلت و معرفت همواره از دامنه کوهسار وجودم سرازیر و در جریان است و مرغِ دُور پرواز انديشه و فهم به قلّه وجودم نمى رسد . همین جمله به خوبی نشان می دهد که مولا علی «ع» از چه مقام و منزلتی برخوردار است و کسی را یارای آن نیست که به قُلّه فضل و کمال و معنویت و معرفت و علم و دانش علیّ «ع» برسد . علی «ع» کسی است که مرحوم سیّد رضیّ در بخشی از کلام خود در مقدمه نهج البلاغه او را چنین توصیف می کند : « وَ هُوَ مَعَ تِلكَ الحالِ زاهِدُ الزُّهّادِ وَ بَدَلُ الأَبدالِ وَ هذِهِ مِن فَضائِلِهِ العَجيبَةِ وَ خَصائِصِهِ اللَّطيفَةِ الَّتِي جَمَعَ بِها بَينَ الأَضدادِ وَ أَلَّفَ بَينَ الأَشتاتِ» یعنی و او با آن همه دلاوری ها و شجاعت ها و جهاد ها که گردن های اَبطال و قهرمانان و دلیران از سپاه کفر و نفاق را جدا کرده و خون ناپاکشان از شمشیرش می چکید با این حال يكی از زُهّاد و زاهدان روزگار و يكی از افراد صالح و پاك و برگزیده اَبدال و اَولیاء خداوند مُتعال است كه نمونه ای برايش پيدا نمی شود . و این از جمله فضائل عجیبه و شگفت انگیز و از خصوصیّات و ویژگی های آن حضرت است که اَضداد را با آن جمع نموده و مُتفرِّقات را پیوند داده و لذا او را مَظهَرُالعَجائِب و مُظهِرُالغَرائِب نامیدند . . فضائل علی «ع» آنچنان است که حتی دشمنان او همانند معاویه «لَعنَةُ الله عَلَیه» به آن اعتراف کرده و شهادت داده است «وَالفَضلُ ما شَهِدت بِهِ الأََعداءُ» و خُطبه ها و کلمات نورانی و حکیمانه آن حضرت در نهج البلاغه گواه بر این حقیقت است که مولا علی «ع» در همه مقامات و کمالات گوی سبقت را از همگان ربوده است و کسی همتای او در کمالات نیست مگر نبیّ مُکرّم اسلام حضرت ختمی مَرتَبت محمد مصطفی (صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلهِ وَ سَلَّم) که این دو به تعبیر قرآن کریم در سوره آل عِمران آیه 61 جان و نفس یکدیگرند (فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ . سوره آل عِمران آیه 61) . سخنان و خطبه هایش به تعبیر مرحوم سیّد رضیّ در مقدمه نهج البلاغه ، عَقائِلُ الکَلام و گرامی ترین سخنان و گهرها و مُروارید ها و دُرّهای درخشان دریای علمِ و دانش حضرت امیرالمُؤمنین «ع» می باشد . اَلعَقیلَةُ مِن کُلِّ شئِِ : یعنی برگزیده هر چیز . عَقیلَةُ البَحرِ: یعنی دُرّ و مُروارید دریا . اَلعَقیلَةُ مِنَ النِّساءِ یعنی بانوی گرامی - عُلیا مُخدَّره- زن بزرگوار و کریمه و ارجمند. حضرت زینب (سَلامُ الله عَلَیها)را عَقیلَه بَنی هاشِم می گفتند چون انسان برگزیده و ارجمند و با وقار و بادرایتی در میان بَنی هاشِم بوده و دارای درایت و عقل والا بوده که بعد از شهادت اَبِی عَبدِالله الحسین «علیه السلام» حادثه و ماجرای کربلا را به نحو شایسته و به درایت و هوشمندی مدیریت کرده است . کلمات و سخنان امام علی «ع» نیز بهترین و برگزیده ترین سخنان می باشد که همانند مُرواریدِ درخشان می درخشد . اساساََ اهل بیت پیغمبر «علیهم السلام» منبع و سرچشمه علم و حکمت و معرفت و فضل هستند . آنها آنگونه که در زیارت جامعه کبیره که یک دوره امام شناسی است ، آمده است ، خُزّان و خزینه داران و کلیدداران و نگهبانان و حافظانِ علم الهی می باشند . «اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ بَيْتِ النُّبُوَّةِ ... وَ خُزَّانَ الْعِلْمِ» و هر چه را بخواهند می توانند به آن آگاه شوند و چیری بِأِذنِ الله بر آنها پنهان نیست مگر علم و اسمِ مُستَأثَر الهی که برگزیده و مخصوصِ ذاتِ باریتعالی است و «اِستِیثار» نیز در لغت به معنای برگزیدن و اختصاص دادن آمده است و به اصطلاح برای اسم مُستَأثَر و مَکنون و مَخزونِ الهی ، مَظهَری در عین و در خارج وجود ندارد و اَسماءِ مُستَأثَرَه از مراتب غَیبی اسمِ اعظم الهی می باشند که هیچ کسی حتی پیامبر و اهل بیت «علیهم السلام» از آن ها آگاهی ندارند . علی «ع» و اولاد معصومین او «علیهم السلام» همانگونه هستند که در بخشی از زیارت جامعه کبیره آمده است : اَلسَّلامُ عَلَى مَحَالِّ مَعْرِفَةِ اللَّهِ وَ مَسَاكِنِ بَرَكَةِ اللَّهِ وَ مَعَادِنِ حِكْمَةِ اللَّهِ وَ حَفَظَةِ سِرِّ اللَّهِ وَ حَمَلَةِ كِتَابِ اللَّهِ وَ أَوْصِيَاءِ نَبِيِّ اللَّهِ وَ ذُرِّيَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ . سلام بر محل ها و جایگاه های شناخت و معرفت خدا و مسکن های برکت خدا و مَعدِن های حکمت الهی و حافظان و نگهبانان سِرّ خدا و حاملان کتاب خدا (قرآن کریم) و اَوصیاء و جانشینان پیامبر خدا «علیهم السلام» و ذُرّیّه و فرزندان رسول الله (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم) و رحمت و برکات خدا بر آنان باد . در خطبه 239 نهج البلاغه فَیضُ الاسلام در شَأن و مقام و منزلت اهل بیت «علیهم السلام» چنین آمده است : هُمْ عَيْشُ الْعِلْمِ وَ مَوْتُ الْجَهْلِ یعنی آنان (اهل بیت «ع») نشاط بخش علم و مرگ آفرين جهل هستند . آنها زنده کننده علم و دانایی و از بین برنده جهل و نادانی می باشند . نهج البلاغه دریایی از معارف و حکمت ها است که تشنگان حقائق را سیراب می کند و دل های جویندگان را حیات می بخشد و در طول تاریخ از زمان تدوین نهج البلاغه توسط سیّد رضیّ تا کنون بسیاری از حُکماء و عُرفاء و علماء و اندیشمندان و محقِّقین را به سوی خود جلب نموده است و خواهد کرد زیرا که به تعبیر مرحوم سیّد رضیّ در مقدمه نهج البلاغه مولا علی «ع» کسی است که کلام و سخنش رنگ و نشان از علم الهی و عطر و بویی از کلام نَبَوی و مُحمّدی «ص» دارد «لاَنَّ كَلامَهُ (علیه السلام) الكَلامُ الَّذی عَلَیْهِ مَسْحَة مِنَ الْعِلْمِ الإلهیّ وَ فیهِ عَبْقَة مِنَ الْكَلامِ النَبویّ» .
یکی دیگر از شخصیت هایی که نام او با نام نهج البلاغه گره خورده است گردآورنده آن یعنی مرحوم سیّد رضیّ از علمای قرن چهارم هجری قمری است . ایشان از زُمره فقیهان و متکلّمین برجسته و از مفسِّران و شاعران نامدار شیعه بوده است . خاندان سیّد رضیّ خاندانی اصیل و گرامی و نورانی و مشهور به علم و فضل و کمال می باشند . شَجَره طَیّبه و نَسبَش از ناحیه پدربزرگوارش به حضرت امام موسی بن جعفر (ع) می رسد و از ناحیه مادر گرامیش به حضرت سیّدالسّاجدین زین العابدین (ع) منتهی می گردد . به عبارت دیگر پدر و مادرش به نوعی از نوادگان امام حسین (علیه السلام) هستند . مرحوم سیّد رضی چون از سادات هاشمی و از آل ابی طالِب یا از طالِبِیان و از خاندان با شرافت و شریف بوده لذا به ایشان شَریف رَضیّ هم می گفتند . او در سال 359 هجری قمری در بغداد مُتولّد شد و در ششم مُحرَّمُ الحَرام سال 406 «ه.ق» دار فانی را وداع نمود و طبق نقل مشهور قبر شریفش در شهر کاظِمَین است و بنابر نقلی در کربلا مدفون می باشد و در مجموع ، عمر نورانی و بابرکتش چهل و هفت سال بوده است . ایشان واقعا عمر بابرکتی داشت و خودش در مقدمه نهج البلاغه می فرماید که در آغازین سِنِّ جوانی و طراوت دوران زندگانی دست به تألیف کتابی به نام «خَصائِصُ الأئمّه» زده است . فَأِنِّی کُنتُ فِی عُنفُوانِ السِّنِّ وَ غَضاضَةِ الغُصنِ اِبتَدأتُ بِتَألیفِ کِتابِِ فِی «خَصائِصِ الأئمّه» (علیهم السلام) . یکی از بابرکت ترین و جاوانه ترین کار مرحوم سیّد رضیّ همین کتاب ارزشمند و از جهتی بی نظیر او یعنی نهج البلاغه است که همه اهل تحقیق و صاحبان عقل و اندیشه و خِرَد را به حیرت و شگفتی واداشته است . او چهارصد سال بعد از عصر مولا علی «ع» کتاب نهج البلاغه را گردآوری نموده است و انگیزه و هدف خود از این کار را در مقدمه نهج البلاغه به خوبی بیان کرده است . ایشان در مقدمه نهج البلاغه می فرماید : «وَ سَأَلُونِي عِندَ ذلِكَ أَن أَبدَأَ بِتَأليفِ كِتابِِ يَحتَوِي عَلَی مُختارِ كَلامِ مَولانا أَميرِالمُؤمِنينَ «علیه السلام» فِي جَميعِ فُنُونِهِ وَ مُتَشَعِّباتِ غُصُونِهِ مِن خُطَبِِ وَ كُتُبِِ وَ مَواعِظَ وَ آدابِِ ... ... فَأَجَبتُهُم إِلَی الأِبتِداءِ بِذلِكَ عالِماََ بِما فِيهِ مِن عَظيمِ النَّفعِ وَ مَنشُورِ الذِّكرِ وَ مَذخُورِ الأَجرِ» . یعنی گروهی از دوستان و برادران از من خواستند که كتابی تاليف كنم كه سخنان برگزيده اميرالمُؤمنین «عَلَیهِ السّلام» در جميع فُنون و مُتشعِّبات و بخش های مختلف از خطبه ها و نامه ها و مواعظ و ادب در آن گرد آمده باشد . پس من هم خواسته و درخواست آنها را اجابت كردم و اين كار را شروع نمودم در حالی كه آگاه بودم و يقين داشتم که سود و نفع معنوی آن بسيار زیاد است و بزودی همه جا را تحت سيطره خود قرار خواهد داد و اجر آن ذخيره آخرت خواهد بود .
یکی از افتخارات مرحوم سیّد رضیّ این بوده که استادی همچون مرحوم شیخ مُفید «ره» داشته که از بزرگ ترین و مشهورترین فقهاء و علمای شیعه در قرن چهارم هجری قمری و محبوب و مورد تأیید کتبی امام زمان (عج) بوده است . شیخ مُفید از علمای عصر آل بویه در قرن چهارم هجری قمری بود . او بیش از دویست جلد کتاب نوشته است . عَضُدُ الدَّوله دَیلَمی در عصر حاکمیّت دولت آل بُویَه در عراق و ایران که از شیعیان بودند به عنوان سُلطانِ دانشمند آل بُویَه نقش مهمی در ترویج علم و دانش داشته است لذا عصر آل بُویَه عصر رُنسانس اسلامی و قرن عِلم و دانش و فضیلت بود . عصر آل بُویَه دوران رَونق و شکوفایی علم و دانش و فقه و فرهنگ و معارف اهل بیت (علیهم السلام) بود و مرحوم شیخ مُفید بِحمدِالله در چنین عصری زندگی می کرد و آزادانه با حمایت ها و آزادی های دولت آل بُویَه به تدریس و تحقیق مشغول بود . نقل شده است که در مدت 30 سال ، 30 توقیع و نامه از ناحیه مقدّسه امام عصر (عج) برای شیخ مُفید صادر شد و در عنوان توقیع نوشته شده بود: «لِلأَخِ الأَعَزِّ السَّدیدِ اَلشَّیخِ المُفیدِ» یعنی « این نامه و توقیع از طرف امام زمان (عج) برای برادر گرامی و استوار ، شیخ مفید است ». شیخ مفید همان شخصیت ممتاز و برجسته ای است که بنابر قول اِبن شَهر آشوب مازندرانی نام و عنوان «مُفید» را هم حضرت ولیّعصر (ع) برایش انتخاب کرده است . شیخ مُفید همان فقیه برجسته ای است که هنگامی که از دنیا رفت با خط شریف امام زمان (ع) بر روی قبرش نوشته شده بود :
لا صَوَّتَ النَّاعِی بِفَقْدِکَ اِنَّما
یَوْمٌ عَلی آلِ الرَّسُولِ عَظِیمٌ
اِنْ کُنْتَ قَدْ غَیَّبْتَ فِی جَدَثِ الثَّری
فَالْعِلْمُ وَ التَّوْحِیدُ فِیکَ مُقِیمُُ
وَالْقائِمُ الْمَهْدِیُّ یَفْرَحُ کُلَّما
تُلِیَتْ عَلَیْهِ مِنَ الدُّرُوسِ عُلُومُُ
خبر دهنده مرگ ، خبر فقدان تو را نیاورد ، امروز بر آل محمّد (عَلَیهِمُ السَّلامُ) روز مصیبت بزرگی است . اگر تو در میان خاک قبر پنهان شدی ، علم و توحید همراه تو اقامت کرد . قائم مهدی (ع) خوشحال می شود هر وقت که درسها و علوم تو را که در مَحافِل و مَجالِسِ علمی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد برایش می خوانند و گزارش می دهند .
مرحوم سیّد رضیّ و برادرش سیّد مُرتضی در خُردسالی و کودکی از محضر شیخ مُفید بهره مند شدند . اِبن اَبِی الحَدید مُعتَزِلی که شرحِ بیست جلدی و عالمانه و مُحقِّقانه ای بر نهج البلاغه دارد در اواخرِ مقدّمه شرح نهج البلاغه ، خوابی را از مرحوم شیخ مُفید نقل می کند که : شیخ مُفید شبی در خواب دید که در مسجد خود واقع در مَحلّه کَرخِ بَغداد نشسته است و ناگهان در عالَم خواب مُشاهَدَه کرد که گویا حضرت فاطِمَه (س) دختر رسولخدا (ص) با حَسَنَینِ خود یعنی امام حَسَن (ع) و امام حُسَین (ع) که هر دو کودک بودند به مسجد وارد شدند و فاطمه (س) ضمن سلام به شیخ مفید ، فرزندان خود را به شیخ مُفید داده و به او فرمود که به آنها فقه بیاموز . شیخ مُفید با حال تعجّب و شگفتی از خواب بیدار شد و به فکر فرو رفت که این چه خوابی است و تعبیرش چیست ؟!! صبح فردایش که برای تدریس به همان مسجد رفته بود در حالی که مُتَحیِّر از خوابش نشسته بود ناگاه دید که فاطمه مادر مرحوم سیّد رضیّ و سیّد مرتضی دست این دو عزیز خُردسال خود را گرفته و با همراهانش وارد مسجد شد و مرحوم شیخ مُفید نیز جهت احترام به او از جایش بلند شد و سلام کرد و بعد فاطمه مادر سیّد رضیّ و سیّد مُرتضی گفت : ای شیخ این دو فرزندم را نزد تو آوردم تا به آنها فقه بیاموزی . سپس مرحوم شیخ مُفید گریه کرده و خواب خود را برای او نقل نمود و تعلیم و تربیت آن دو بزرگوار را برعهده گرفت . (وَ حَدَّثَنِي فَِخارُ بنُ مَعَدِّ اَلعَلَوِيُّ المُوسَوِيُّ رَحِمَهُ اللهُ قالَ : رَأَى المُفيدُ أَبُو عَبدِ اللهِ مُحَمَّدُ بنُ النُّعمانِ اَلفَقيهُ ، اَلإِمامُ ، فِي مَنامِهِ كَأَنََّ فاطِمَةَ بِنتَ رَسُولِ اللهِ «ع» دَخَلَتْ عَلَيهِ وَ هُوَ فِي مَسْجِدِهِ بِالكَرخِ وَ مَعَها وَلَداها اَلْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ (عَلَیهِمَا السَّلامُ) صَغيرَينِ فَسَلَّمَت إِلَيهِ وَ قالَت لَهُ : عَلِّمهُمَاالفِقه‌َ فَانتَبَهَ مُتَعَجِّباََ مِن ذلِكَ فَلَمّا تَعالَى النَّهارُ فِي صَبيحَةِ تِلكَ اللَّيلَةِ الَّتِي رَأَى فِيهَا الرُّؤيا دَخَلَتْ إِلَيهِ المَسْجِدَ فاطِمَةُ بِنتُ النّاصِرِ وَ حَولُها جَوارِيها وَ بَينَ يَدَيها اَبناها مُحَمَّدُُ اَلرَّضِيُّ وَ عَلِيُُّ اَلمُرتَضَى صَغيرَينِ فَقامَ إِليها وَ سَلَّمَ عَلَيها فَقالَت لَهُ أَيُّهَا الشَّيخُ هذانِ وَلَدايَ قَد أَحضَرتُهُما لِتُعَلِّمَهُمَا الفِقهَ فَبَكَى أَبُو عَبدِ اللهِ وَ قَصَّ عَلَيهَا المَنامَ وَ تَوَلَّى تَعليمَهُمَاالفِقهَ )
باید بدانیم که مسلمانان مخصوصا شیعیان و طلاب و فضلاء و روحانیت و علمای اسلام اعم از شیعه و سُنّی که در پی معارف ناب اسلامی و در جستجوی حقائق هستند و در این راه کوشش کردند و می کنند همه آنها مدیون اهل بیت (عَلَیهِمُ السَّلام) و مخصوصا پیامبر (ص) و مولا علی (ع) و مرحوم سیّد رضیّ گردآورنده نهج البلاغه می باشند . کسی که نهج البلاغه در اختیار دارد و از آن به درستی استفاده می کند در دنیایی از معرفت و بصیرت و حکمت و نور سیر می کند . قرآن کریم و نهج البلاغه که اَخُ القرآن و صحیفه سجّادیّه که اُختُ القرآن خوانده شده اند سه کتاب نورانی و بزرگی هستند که نهایت و انتهایی ندارند و روشنایی بخش محفل بشریت می باشند و هر کسی و هر جمعی و گروهی که خواهان و طالب سعادت و نیکبختی و فلاح و رستگاری و در پی کمال و معنویت و معرفت هستند باید از این سه اثر آسمانی و نورانی بهره مند شوند . این شعر ناقابل بنده نیز در این باره شاید متناسب باشد که سرودم : ثَلاثَةُُ اَعماقُها عَظیمَةُُ * اَلنَّهجُ وَ القُرآنُ وَ الصَّحیفَةُ
ممکن است که کسی شُبهه و اشکال کند که نهج البلاغه مُرسَل است و سلسله سَنَد که به معصوم «ع» برسد در آن وجود ندارد و ارسال در حدیث موجب ضعف در حدیث است ؟!! در پاسخ به این اشکال گفته می شود که :
اوّلاََ بخش عظیمی از نهج البلاغه در بردارنده معارف توحیدی و حقائق معرفتی و متضمن حکمت ها و پند ها و اندرزها و هُشدارها و حاوی وقائع صدر اسلام و نکات تاریخی و علمی و نیز در بردارنده مطالب ناب و مهم و ارزشمند در باره خدا و جهان و انسان و عالَم مجرّدات و فرشتگان و همچنین در باره پیامبر (ص) و نُنُوّت و امامت و قرآن کریم است که همه این امور ارتباطی به بحث های فقهی ندارد تا کسی در پی سلسله سَنَد در باره آن ها باشد . مطالبی که از مولا علی (ع) در نهج البلاغه آمده است آنچنان دارای مُحتوای بلند و استواری در لفظ و معنا است که امکان ندارد که از حَنجره و لِسان غیر معصوم و غیر علی (ع) صادر شده باشد . و قاعده و ضابطه آن است که سخن اُستوار و درست را قبول کنیم اگر چه فرضاََ به حسب ظاهر سَنَدی هم نداشته باشد و سخن و حرف سُست و بی پایه را رد کنیم اگر چه فرضا در کتاب معتبری ذکر شده باشد و یا به اصطلاح دارای سَنَد باشد !! در این باره حرف و سخن فراوان در ذهن دارم که مَجال ذکر همه آن ها در اینجا نیست ثانیا بخش کمی از مسائل فقهی در نهج البلاغه به آن ها اشاره شده است که به جهت وُثوُق و اطمینانی که در کتاب نهج البلاغه وجود دارد این قبیل مسائل فقهی در چنین منبع معتبری اگر چه سلسله سَنَد هم نداشته باشد مشکلی ایجاد نمی کند زیرا که غرض فقیه در بهره مندی از سلسله سَند در مباحِث فقهی اطمینان به صدور حدیث از معصوم (ع) است و اگر این وُثُوق و اطمینان از منبع معتبر و سخن اُستوار و یا راهِ اطمینان بخش دیگر هم حاصل شود کفایت می کند زیرا که سلسله سَنَد داشتن جنبه آلیّت و ابزاریّت و کاشفیّت دارد نه موضوعیّت !! . حضرت آیت الله ناصر مکارم شیرازی در این رابطه چنین می فرماید : «اگر معیارهاى حجّیت سَنَد را براى نهج البلاغه بخواهیم ، از این نظر نیز مشکلى در کار نیست، زیرا براى پذیرش حدیث و روایت ـ آنگونه که در علم اصول تحقیق شده ـ معیار اصلى وثوق و اعتماد و اطمینان به روایت است که از طُرُق مختلف ممکن است به وجود آید ، گاه سلسله سَنَد با راویان مورد اعتماد ، سبب وثوق به روایت مى شود و گاه کثرت و تعدّد روایت ـ آن هم در کتب مُعتبر و مشهور ـ چنین اعتمادى را حاصل مى کند و گاه مُحتوا، آن قدر بلند و عمیق و والاست که گواهى مى دهد تنها از فکر پیامبر (صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلهِ وَ سَلَّم) یا امام معصومى تراوش کرده است و همین سبب اعتماد ما به چنین روایتى مى شود.» . ثالثا بحمدالله برای پاسخگویی به عده ای از مَریضُ القَلب ها که دائم در پی شُبهه افکنی و تخریب هستند ، بزرگان و علمای ما و اهل تحقیق تلاش های قابل تحسینی در مُستند کردن نهج البلاغه نمودند و کتاب هایی به عنوان «مَصادِر و اَسنادِ نهج البلاغه» نوشته شده است که یکی از ارزنده ترین و بهترین این نوع از کتاب ها و تحقیقات ، کتاب ارزشمند و گرانسنگ «مَصادِرُ نَهجِ البَلاغَةِ وَ اَسانیدُهُ» از سیّد عَبدُ الزَّهراء اَلحُسینی ، اَلخَطیب ، اَلعِراقی می باشد .
یکی از شخصیّت های دیگر که نام او با نام نهج البلاغه قرین و عجین شده است مرحوم حاج سید علی نقی حُسَینی دِیباجی اصفهانی معروف به فَیضُ الأِسلام و مشهور به آلِ مُحمّد دیباج می باشد . این بزرگوار نیز از خاندان نورانی و مُکرّم و مُعزَّز و اصیل است و نَسَب شریفشان از ناحیه پدر و مادر به جناب محمد دیباج فرزند گرامی حضرت امام صادق (ع) می رسد و شجره نامه ایشان از طرف پدر بزرگوارشان تا چهل پشت به حضرت علیّ بن ابیطالب (علیهما السلام) منتهی می شود . خاندان مرحوم فیضُ الأِسلام از پدر (مرحوم سید محمد) و مادر (مرحومه حَیات سُلطان) و جدّ (مرحوم سیّد محمّد مهدی) و برادر (مرحوم سیّد غیاثُ الدّین) همه آنها اهل علم و فضل و کمال و شرافت و معنویّت و اهل ارادت مُخلصانه به خاندان پیغمبر اکرم و آل الله (عَلَیهِمُ السَّلام) بودند . او در سال 1283 یا 1284 شمسی برابر با 1324 هجری قمری در منطقه سِدِه اصفهان که اکنون به نام خُمینی شهر می باشد به دنیا آمد و در سال 1364 شمسی رَخت از جهان بر بَست و در بهشت زهراء تهران آرمید . ایشان در طول حدود هشتاد و یک سال از عمر بابرکتش خدمات زیاد و ارزنده و شایان و ماندگاری در عرصه های مختلف علمی و فرهنگی و تبلیغی انجام داد که از جهاتی واقعا مایه اعجاب و شگفتی می باشد . یکی از کارهای درخشان و ماندگار ایشان ترجمه و شرح مختصر نهج البلاغه است . ترجمه فَیضُ الأِسلام یکی از بهترین و وزین ترین ترجمه های نهج البلاغه می باشد . بنده بحمدالله از همان اول و اَوانِ دوران طلبگی با ترجمه ایشان وارد دنیای عظیم نهج البلاغه شدم و همه ما و شما و اهل علم حقیقتا مدیون این بزرگوار و سیّد نورانی هستیم . ایشان در مقدمه ترجمه خود بر نهج البلاغه می فرماید : در مدت بیست سال بیش از نهصد و پنجاه هزار مُجلّد از ترجمه نهج البلاغه را به چاپ رسانده و در دسترس مردم و جهانیان گذارده است . مرحوم فیض الاسلام علاوه بر ترجمه عالمانه نهج البلاغه که قطعا وقت زیادی از ایشان گرفت ، ترجمه صحیفه سجادیّه و نیز ترجمه قرآن کریم را انجام داد که فقط برای ترجمه و شرح مختصر قرآن کریم که به نام (قرآن عظیم) معروف است در حدود چهارده سال وقت گذاشت و زحمت کشید و و جالب این است که این کتاب دربردارنده یازده کتاب تفسیری است . مرحوم فیض الاسلام در علوم گوناگون از فقه و اصول گرفته تا فلسفه و حکمت و کلام و تفسیر تا علوم حدیث و مانند آن از محضر بزرگانی همچون مرحوم شیخ علی اکبر نهاوندی و مرحوم آقا ضیاء الدّین عراقی و مرحوم آسید ابوالحسن اصفهانی و مرحوم شیخ محمد کاظم شیرازی و مرحوم حاج شیخ عبّاس قُمی استفاده وافر نمود و در سنّ 30 سالگی از اساتید برجسته خود گواهی اجتهاد دریافت کرد و پس از بازگشت از نجف اشرف ساکن تهران شد و حدود چهل سال در تهران ماندگار شد و به امور علمی و قلمی و فرهنگی و تبلیغی و مبارزه با انحرافات فکری و عقیدتی پرداخت و شاید علت سکونت ایشان در تهران به جهت مبارزه با منحرفینی همچون کسروی ها و سنگلجی ها بود که آنها نیز ساکن تهران بودند !!
مقام معظم رهبری حضرت آیت الله امام خامنه ای در باره مرحوم فیض الاسلام در تاریخ 29 / 2 / 1360 در کُنگره بین المللی نهج البلاغه فرمودند : حقیقت این است که اگر ما امروز داریم هزاره نهج‌البلاغه را میگیریم باید بدانیم که از این هزار سال اقلاً نهصد و پنجاه سال نهج‌البلاغه در انزوا و سکوت باقی ماند. جز دانشوران و خواص کسی نامی از نهج‌البلاغه نمیدانست. پنجاه سال - احتیاطاً میگویم پنجاه سال - اولین ترجمه‌ای که در این زمان شده ، که من از آن مُترجم روحانی محترمی که اول بار نهج‌البلاغه را بازاری کرد، داد دست مردم، آقای سید علی نقی فیض الاسلام قدردانی میکنم. من نمیدانم ایشان کجا هستند و چه میکنند ، تا حالا هم ایشان را من زیارت نکردم، اما این کار، کار مهمّی بوده. نهج‌البلاغه آمد توی بازار، آمد توی دست مردم . مردم نمی‌دانستند كه نهج‌البلاغه‌ای هم هست . ... اولين ترجمه ای كه از نهج البلاغه شده، توسط آقاى سيد على نقى فيض الاسلام - مترجم روحانى محترم - انجام گرفته است. او اولين كسى بود كه اين كتاب را همه فهم كرد و به دست مردم داد. كار ايشان كار مهمّى بود كه من به آن ارج مىگذارم و قدردانى مىكنم. ... . همچنین مقام معظم رهبری حضرت آیت الله امام خامنه ای در سال 1363 شمسی فرمود : از عالم جليل آقاى فيض الاسلام كه اولين بار اين كتاب را به فارسى ترجمه كرد و در اختيار مردم قرار داد و صداى نهج البلاغه را براى اولين بار به گوش مردم رساند تشكر كردم و باز هم تشكر مىكنم. ... و نیز در سال 1365 فرمود : اولين كسى كه در زمان ما نهج البلاغه را به ميان آورد، مرحوم فيض الاسلام بود. ايشان يكى از علماى بزرگ تهران و يك عالم آگاه و با اخلاص و روشنفكر بود اما رفت لكن ترجمه غَنىِّ نهج البلاغه را به دست مردم داد . من مقيدم كه خدمت آن سيد بزرگوار را - كه حتى يك بار در عمرم او را از نزديك نديدم و اخيرا (24 اردیبهشت 1364 شمسی) ايشان به رحمت ايزدى پيوستند - همه جا ذكر كنم تا خدمت بزرگ او براى جامعه ايرانى فراموش نشود. قبل از آن كه ترجمه فيض الاسلام در اختيار ما قرار گيرد، جز ترجمه مُلّا فَتحُ الله كاشانى و كتابهاى قديمى و شرح هاى عربى چيزى در دست نداشتيم. قبل از اين ها هم در محيط هاى مردمى و روشنفكرى و دانشجويى و دانش آموزى و حتى در محيط طلبگى و حوزه ى علميه، از نهج البلاغه نشانى نداشتيم و ما امروز بايد اين موهبت را با عمل به نهج البلاغه جبران كنيم .
سید محمد رضا فیض الاسلام فرزند مرحوم فَیضُ الاسلام در باره زحمات پدر بزرگوارشان در رابطه با نهج البلاغه می گویند : ایشان برای چاپ نهج البلاغه بسیار رنج کشیدند و حتی سه خانه در تهران داشتند که آنها را فروختند و خرج این کار کردند، خانه ای را اجاره کرد که برق نداشت و وقتی باران می آمد کاسه می گذاشتیم تا به داخل خانه نریزد حتی یک روز مادرم گلایه کرد که ما را اجاره نشین کرده‌ای؟!! پدر در جواب با آرامشی خاص پاسخ دادند من همه این‌ها را به امیرالمؤمنین (ع) دادم و یک جا همه این‌ها را از ایشان پس می گیرم و جالب این است که در سال 1339 شمسی به لطف مولا امیرالمؤمنین (ع) زمینه ای فراهم شد و توانست یک خانه هزار متری بخرد و اینگونه بود که امیرالمؤمنین (ع) هر آنچه از اموال را که پدر در راه او خرج کرده بود به او برگرداند !! .
شکایت علامه شهید مرتضی مطهری از غُربت نهج البلاغه : ... برخورد من با نهج البلاغه چنین برخوردی بود ، از کودکی با نام نهج البلاغه آشنا بودم و آنرا در میان کتاب های مرحوم پدرم اَعلَی اللهُ مَقامَهُ می شناختم ، پس از آن سالها بود که تحصیل میکردم ، مقدّمات عربی را در حوزه علمیه مشهد و سپس در حوزه علمیه قم به پایان رسانده بودم ، دروسی که اصطلاحا ” سُطُوح ” نامیده میشود نزدیک به پایان بود و در همه این مدت نام نهج البلاغه بعد از قرآن بیش از هر کتاب دیگری به گوشم میخورد ، چند خُطبه زُهدی تکراری اهل منبر را آن قدر شنیده بودم که تقریبا حفظ کرده بودم، اما اعتراف میکنم که مانند همه طلاب و همقطارانم با دنیای نهج البلاغه بیگانه بودم . بیگانه وار با آن برخورد میکردم ، بیگانه وار میگذشتم . تا آنکه در تابستان سال هزار و سیصد و بیست (شمسی) پس از پنج سال که در قم اقامت داشتم ، برای فرار از گرمای قم به اصفهان رفتم . تصادف کوچکی مرا با فردی آشنا با نهج البلاغه آشنا کرد [منظور مرحوم آیت الله حاج میرزا علی آقا شیرازی اصفهانی جامع معقول و منقول و علوم گوناگون است که شهید مطهری او را نهج البلاغه مُجسَّم می دانست و قبر شریفش در قبرستان شیخانِ قم ضِلع جنوب شرقی می باشدو بحمدالله چندین بار بنده «سیداصغر سعادت میرقدیم» قبرش را در شیخان مُخلصانه زیارت کردم] او دست مرا گرفت و اندکی وارد دنیای نهج البلاغه کرد ، آنوقت بود که عمیقا احساس کردم این کتاب را نمی شناختم و بعدها مکرّر آرزو کردم که ای کاش کسی پیدا شود و مرا با دنیای قرآن نیز آشنا سازد . از آن پس چهره نهج البلاغه در نظرم عوض شد ، مورد علاقه ام قرار گرفت و محبوبم شد ، گویی کتاب دیگری است غیر آن کتابی که از دوران کودکی آنرا می شناختم ، احساس کردم که دنیای جدیدی کشف کرده ام . شیخ محمّد عَبدُه ، مُفتی اَسبَق مصر ، که نهج البلاغه را با شرح مختصری در مصر چاپ کرد و منتشر ساخت و برای اولین بار به توده مصری معرفی کرد مدّعی است که اصلا نهج البلاغه را نمی شناخته و نسبت به آن آگاهی نداشته است ، تا اینکه در یک حالت دوری از وطن این کتاب را مطالعه میکند و سخت در شگفت می ماند ، احساس میکند که به گنجینه ای گرانبها دست یافته است . همان وقت تصمیم میگیرد آنرا چاپ کند و به توده عرب معرفی نماید . بیگانگی یک عالِم سُنّی با نهج البلاغه چندان عجیب نیست ، عجیب اینست که نهج البلاغه در دیار خودش ، در میان شیعیان علی (ع) در حوزه های علمیه شیعه «غریب» و «تنها» است همچنانکه خود علی (ع) غریب و تنها است . بدیهی است که اگر محتویات کتابی و یا اندیشه ها و احساسات و عواطف شخصی با دنیای روحی مردمی سازگار نباشد ، این کتاب و یا آن شخص عملا تنها و بیگانه می ماند هر چند نامشان با هزاران تجلیل و تعظیم برده شود . ما طلاب باید اعتراف کنیم که با نهج البلاغه بیگانه ایم ، دنیای روحیی که برای خود ساخته ایم دنیای دیگری است غیر از دنیای نهج البلاغه . (کتاب سیری در نهج البلاغه از آیت الله شهید مرتضی مطهری ص10 .) .
برخی از شرح های نهج البلاغه :
برای نهج البلاغه شرح های زیادی نوشته شده است که از جمله آن ها عبارتند از :
1- شرح نهج البلاغه راوندی (فضل الله بن علیّ راوَندی) که گفته شده است که این شرح اوّلین شرح بر نهج البلاغه می باشد .
2- مِنهاچُ البَراعَةِ فِی شَرحِ نَهجِ البَلاغَةِ از قُطبُ الدّین اَبوالحسن سَعید بن هِبَةُ الله راوَندی متوفّای 573 هجری قمری که عربی و سه جلد است .
3- مِنهاچُ البَراعَةِ فِی شَرحِ نَهجِ البَلاغَةِ از مرحوم میرزا حبیب الله خویی که 14 جلد و در نوعِ چاپِ دیگر 21 جلد است .
4- مِصباحُ السّالِکین یا شرح اِبن مَیثَم بَحرانی یا شرح کبیر نهج البلاغه که پنج جلد است . اِبن مَیثَم بَحرانی از علمای شیعه در قرن هفتم هجری قمری و هم عصر با خواجه نصیرُ الدّین طوسی بوده است .
5- شرح اِبن اَبِی الحَدید مُعتَزِلی که 20 جلد است . اِبن اَبِی الحَدید در سال 586 هجری قمری در مدائن از شهرهای عراق متولّد شد . او می گوید که خطبه 212 مطابق با نهج البلاغه فیض الأِسلام و 221 مطابق با نهج البلاغه صُبحی صالِح (خطبه 216 مطابق با شرح نهج البلاغه اِبن اَبِی الحدید) را که در باره مرگ است در طول پنجاه سال هزار بار خوانده ام و هیچگاه آن را نخواندم مگر این که در دل و اعضایم اثر کرد . البته خطبه 221 نهج البلاغه فیض الأِسلام نیز در باره مرگ است . اِبن اَبِی الحَدید چنین می گوید : وَ مَن تَأَمَّلَ هذَا الفَصلَ عَلِمَ صِدقَ مُعاوِيَةَ فِي قَولِهِ فِيهِ : «وَاللهِ ما سَنَّ الفَصاحَةَ لِقُرَيشِِ غَيرُهُ» وَ يَنبَغِي لَوِ اجتَمَعَ فُصَحاءُ العَرَبِ قاطِبَةََ فِي مَجلِسِِ وَ تُلِىَ عَلَيهِم أَن يَسجُدُوا لَهُ ... وَ أقسِمُ بِمَن تُقسِمُ الأُمَمُ كُلُّها بِهِ لَقَد قَرَأتُ هذِهِ الخُطبَةَ مُنذُ خَمسينَ سَنَةََ وَ إِلَى الآنَ أَكثَرَ مِن أَلفِ مَرَّةََ ما قَرَأتُها قَطُّ إِلّا وَ أَحدَثَت عِندِي رَوعَةََ وَ خَوفاََ وَ عِظَةََ وَ أَثَّرَت فِي قَلبِي وَجيباََ وَ فِي أَعضائِي رَعْدَةََ . یعنی این خُطبه آنچنان است که اگر کسی این فصل از نهج البلاغه را بررسی کند می فهمد که آنچه معاویه گفته است که : «کسی بغیر از علی «ع» فصاحت را برای قُریش پایه گذاری نکرده است» سخنی صحیح گفته است . اگر تمام فُصحاء عرب در جایی جمع باشند و این خُطبه برای آنان خوانده شود شایسته و سزاوار است که همگی به خاک افتاده و برای عظمت این خطبه سجده کنند!! قسم و سوگند یاد می کنم به آن ذاتی (و به خدایی) که همهٴ اُمّت ها به آن قسم می خورند ( به مقدسات همه امّت‌ها قسم می‌خورم ) که من این خطبه را از پنجاه سال پیش تا کنون بیش از هزار بار خوانده ام و هر بار که خواندم در من ترس و خوف و پند ایجاد کرده و در قلب و دلم اثر گذاشته و دلهره بوجود آورده و اعضاء و جوارح مرا به لرزه در آورده است .
6- شرح نهج البلاغه شیخ محمد عَبدُه مصری از علمای اهل سُنّت و مُفتی اَسبق مصر که از شاگردان مرحوم سیّد جمال اَسَد آبادی بود . شیخ محمد عَبدُه توسط سیّد جمال اسد آبادی با نهج البلاغه آشنا شد . این شرح سه جزیی یا سه جلدی است . شیخ محمد عَبدُه در باره آشناییش با کتاب نهج البلاغه می گوید : «بر حسب تقدیر و بطور تصادف با کتاب «نهج البلاغه» آشنا شدم . این برخورد و تصادف در وقتى بود که دچار دگرگونى و تشویش خاطر و افسردگى شده و از کارهایم بازمانده بودم . از این رو کتاب مُستطاب «نهج البلاغه» را وسیله‌اى براى تسلیت روح و چاره‌اى براى برطرف ساختن نگرانی ها و اندوه‌هاى خویش یافتم ، بدینگونه بعضى از صفحات آن را تَصفُّح و تَوَرّق نمودم و جمله‌هایى چند از عبارات آن را از قسمت هاى مختلف و موارد پراکنده، مورد دقّت و تأمّل قرار دادم»
7- فِی ظِلالِ نَهجِ البَلاغَةِ از علّامه شیخ محمد جَواد مُغنیه لُبنانی که چهار جلد است .
8- شرح نهج البلاغه از مرحوم علامه محمّد تقی جعفری تبریزی«ره» که بیست جلد است .
9- پیام امام امیرالمُؤمنین (ع) در شرح و تفسیر نهج البلاغه از آیت الله ناصر مکارم شیرازی و همکاری گروهی از محقّقین و نویسندگان حوزه علمیه قم که شانزده جلد است و در حدود بیست سال طول کشید تا چنین اثر ارزشمندی منتشر گردید .
برخی از ترجمه های نهج البلاغه :
برای نهج البلاغه ترجمه های زیادی نگاشته شده است که برخی از آن ها عبارتند از :
1- ترجمه و شرح مختصر نهج البلاغه از مرحوم فیض الأِسلام .
2- ترجمه آیت الله ناصر مکارم شیرازی .
3- ترجمه مرحوم سیّد جعفر شهیدی .
4- ترجمه مرحوم حجت الاسلام محمد دشتی .
5- ترجمه استاد شیخ حسین انصاریان .
اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِحَيِّنا وَ مَيِّتِنا وَ شَاهِدِنا وَ غَائِبِنا وَ ذَكَرِنا وَ اُنْثانا وَ صَغِيرِنا وَ كَبِيرِنا وَ وَ أَلْحِقْنا بِأَولِیائِکَ الصّالِحینَ مُحَمَّدِِ وَ آلِهِ الطّاهِرینَ . اَللّهُمَّ اجْعَلْ عَواقِبَ امُورِنا خَیْراً بِحَقِّ مُحَمَّدِِ وَ آلِهِ الطّاهِرینَ .
وَالسَّلامُ عَلیَکُم وَ رَحمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ
*** آیت الله سید اصغر سعادت میرقدیم لاهیجی
************************************
**** درس هایی از نَهجُ البَلاغه توسط آیت الله سید اصغر سعادت میرقدیم لاهیجی +پایگاه اندیشوران حوزه +http://saadat.andishvaran.ir/fa/ShowNote.html?ItemId=18077 .+کلیک کنید .
***وبلاگ حضرت آیت الله قنبر مشفق لاهیجی+http://moshfeghlahiji.mihanblog.com/ .+کلیک کنید
http://saadatmirghadimha.rzb.ir/post/8 .
***کتابخانه اینترنتی آیت الله سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی ....+کلیک کنید
***کتابخانه اینترنتی آیت الله سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی ....+کلیک کنید
*** درس هایی از نَهجُ البَلاغه توسط آیت الله سید اصغر سعادت میرقدیم لاهیجی در مسجد امام خمینی پردیسان قم-چهار شنبه شب ها (شب های پنج شنبه) - بعد از نماز مغرب و عشا . +سایت حکیم زین العابدین عسکری گیلانی لشت نشایی رشتی+http://hakim-askari.rozblog.com/post/693 .+کلیک کنید .
***خُطبه 216 در شرح نهج البلاغه اِبن اَبِی الحدید مُعتَزِلی+شرح نهج البلاغه اِبن اَبِی الحدید+خطبه تَکاثُر+خطبه ای که اِبن اَبِی الحدید می گوید که بیش از هزار بار آن را خواندم ...+آیت الله ناصر مکارم شیرازی+https://makarem.ir/compilation/Reader.aspx?lid=0&mid=79534&catid=0&pid=72303 .+کلیک کنید .
***ترجمه خُطبه 212 از نهجُ البَلاغه فیضُ الأِسلام توسط استاد حُجّت الاسلام شیخ حسین انصاریان خوانساری اصفهانی- خُطبه ای که حضرت علی «عَلَیهِ السَّلام» بعد از تلاوت آيه «اَلهيكُمُ التَّكاثُرُ حَتّى زُرتُمُ المَقابِرَ ... آن را ایراد فرمود ...+خُطبه 212 نهج البلاغه فَیضُ الأِسلام مطابق با خطبه 216 در شرح نَهجُ البَلاغَه اِبن اَبِی الحَدید مُعتَزِلِی است + https://www.erfan.ir/farsi/nahj1-212/%D8%AE%D8%B7%D8%A8%D9%87-212-%D8%AE%D8%B7%D8%A8%D9%87-%D8%A8%D8%B9%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D9%84%D8%A7%D9%88%D8%AA-%D8%A2%D9%8A%D9%87-%C2%AB%D8%A7%D9%84%D9%87%D9%8A%D9%83%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%83%D8%A7%D8%AB%D8%B1-%D8%AD%D8%AA%D9%89-%D8%B2%D8%B1%D8%AA%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%A8%D8%B1%C2%BB .
**** ترجمه و شرح خطبه 221 مطابق با نهج البلاغه صُبحی صالح+ +با ترجمه آیت الله ناصر مکارم شیرازی +خطبه ای که اِبن اَبِی الحَدید مُعتَزِلی بیش از هزار بار آن را خوانده است + خطبه ای که اِبن اَبِی الحدید می گوید که اگر در مجلسی خوانده شود شایسته است که همه فُصَحای عرب برای عظمت این خطبه سجده کنند !!! + http://ahlolbait.com/article/16041/%D8%AA%D8%B1%D8%AC%D9%85%D9%87-%D9%88-%D8%B4%D8%B1%D8%AD-%D8%AE%D8%B7%D8%A8%D9%87-221-%D9%86%D9%87%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87%D8%9B-%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D9%88%D9%84-%D8%B9%D8%A8%D8%B1%D8%AA-%DA%AF%D8%B1%D9%81%D8%AA%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D8%B1%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86 .