مسائل اعتقادی

***نسیم معرفت**

خبرگزاری حوزه/ علّامه عارف حسن زاده آملی در ضمن درس می فرمود: «بهشت را به بها نمی دهند بلکه به بهانه می دهند»؛ این سخن نیز درست است، زیرا مراد ایشان این است که تمام اعمال و کارهای نیکی که ما انجام می دهیم تازه بهانه برای بهشت رفتن است و بهانه می شود که انسان از خداوند توقّع کند او را به بهشت ببرد

به گزارش خبرگزاری حوزه ، پاسخ به سؤالات و شبهات موجود در جامعه از وظایف مراکز حوزوی و دینی است که این خبرگزاری در شماره های گوناگون به ارائه برخی از پرسش ها و شبهات و پاسخ های آن ، برگرفته از «مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم» خواهد پرداخت.

سؤال : منظور از این که بهشت را به «بها» می دهند، نه به »بهانه» چیست؟

پاسخ:

این سخن ریشه در روایات دارد و در جای خود سخن خوبی است و از جمله کلامی از امیرمؤمنان (عَلَیهِ السَّلامُ) رسیده که فرمود: «لَا تَكُنْ مِمَّنْ يَرْجُو الْآخِرَةَ بِغَيْرِ عَمَلٍ»[۱] (نهج البلاغه فیض الأِسلام حکمت 142) یعنی همانند کسی مباش که بی آن که کاری کرده باشد به آخرت امید می بندد.

از کلام حضرت معلوم می شود که برای تحصیل و بدست آوردن آخرت که مراد همان نعمت های بهشتی است باید کار و تلاش کرد و با انجام اعمال صالح بهشت را بدست آورد. پس مراد از آن جمله این است که انسان نباید تنها به صِرف ادّعای مسلمانی و ایمان توقّع داشته باشد که بهشت نصیب او بشود بلکه برای رفتن به بهشت و به دست آوردن نعمت های گوناگون آن باید بهایش را پرداخت کند.

در این جا به عنوان نمونه به چند دستور دینی درباره بهای بهشت اشاره می شود:

۱. از امام صادق (عَلَیهِ السَّلامُ) رسیده که فرمود: (قَوْلُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ ثَمَنُ اَلْجَنَّةِ) [۲] (ثَوابُ الأَعمالِ وَ عِقابُ الأَعمالِ، ج 2، ص 4 ) یعنی گفتن کلمه توحید (جمله یاد شده) بهای بهشت است. مراد آن است که کسی می خواهد بهشت نصیبش شود باید بهای آن را بپردازد و اوّلین بهای بهشت پذیرش توحید است.

۲. در قرآن کریم آیات فراوانی درباره این مسئله وجود دارد که بهشت در برابر عمل صالح که در واقع بهای بهشت است داده می شود از جمله فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ»[۳] یعنی در حقیقت خدا از مؤمنان جان و مال شان را به بهای این که بهشت برای آنان باشد، خریده است. + (إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى‌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفى‌ بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بايَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ . خداوند از مؤمنان، جانها و اموالشان را خریداری کرده، که (در برابرش) بهشت برای آنان باشد؛ (به این گونه که:) در راه خدا پیکار می‌کنند، می‌کشند و کشته می‌شوند؛ این وعده حقّی است بر او، که در تورات و انجیل و قرآن ذکر فرموده؛ و چه کسی از خدا به عهدش وفادارتر است؟! اکنون بشارت باد بر شما، به داد و ستدی که با خدا کرده‌اید؛ و این است آن پیروزی بزرگ! «سوره توبه آیه 111») .

از این آیه نیز بدست می آید که بهشت بدون بها به کسی داده نمی شودو هیچ کس نباید تصور کند که به صِرف بهانه سازی و ادعای ایمان بهشت نصیب او بشود.

نکته ای که باید اشاره شود آن است که مراد از اینگونه آیات آن نیست که خداوند همانند فروشنده های دیگر و انسان ها اهل کسب و تجارت باشد، مثلاً بهشت را بفروشد و بهای آن را از کسی بگیرد و بدون بها به کسی بهشت ندهد و مانند آن؛ بلکه مراد آن است که بهشت رفتن شرایط و برنامه ها و راه های خاصّی دارد که تنها با فراهم شدن آن ها انسان می تواند به بهشت برود و در واقع بهشت نتیجه ، ثَمَر و پی آمدِ عملِ صالح انسان است که آن هم برای خود اوست و گرنه خداوند به عمل صالح کسی نیاز ندارد و در واقع انسان تاجر است و باید با فراهم کردن شرایط، نعمت های ابدی را از طریق ایمان و عمل صالح بدست آورد . + (من نکردم خلق تا سودی برم بلکه تا بر بندگان جودی کنم)

۳. نکته دیگر آن است اگر بهشت را باید با بها و قیمت بدست آورد، این سؤال مطرح خواهد شد که بهای بهشت چیست تا انسان با پرداخت آن بهشت را بدست آورد؟ در پاسخ بدین سؤال باید گفت: برای این مسئله در آیات قرآن بر امور فراوانی تکیه شده و به عنوان بهای بهشت معرفی شده اند که در این جا به چند نمونه از آن ها اشاره می شود:

الف. نخستین چیزی که سرمایه اصلی و خمیر مایه سعادت و کلید درهای بهشت شمرده شده ایمان و عمل صالح است قرآن کریم دراین باره می گوید: (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ) [۴] یعنی کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند یاران بهشتند و جاودان در آن خواهند بود.

این تعبیر یا شبیه آن در آیات بسیاری وارد شده است که تکرار آن بیانگر اهمّیّت موضوع آن است. بدیهی است که رابطه ایمان و عمل صالح رابطه درخت و میوة آن است ، یک درخت سالم ، خالی از میوه نخواهد بود همچنین ایمان از عمل صالح جدا نخواهد شد.

ب. بهای دیگر بهشت، تقوی و پرهیزگاری است که در آیات متعدد قرآن مجید روی آن تکیه شده است از جمله در سورة مریم فرمود: (تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیًّا) [۵] یعنی این همان بهشتی است که ما به ارث به بندگان پرهیزگار خود می بخشیم .

ج. بهای دیگر بهشت ترک هواپرستی و دوری از گناه است در این باره نیز آیات فراوانی در قرآن آمده از جمله فرمود: (وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوَی) [۶] یعنی آن کسی که از مقام پروردگارش بترسد و نفس را از هوی و هَوَس باز دارد بهشت جایگاه اوست. و در همین رابطه باید گفت که ترک هوی و هوس زمینه خودسازی را فراهم می کند، لذا یکی از چیز هایی که به عنوان بهای بهشت مطرح است تزکیه نفس است، لذا در قرآن کریم فرمود: (وَ مَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِكَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلى‌ * جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ ذلِكَ جَزاءُ مَنْ تَزَكَّى . و هر كس در حالى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده باشد، نزد او آيد، پس براى آنان درجات عالى و برتر است. * این درجات عالی همان باغ های جاویدان بهشتی است که از زیر درختانش نهرها جاری است، جاویدان در آن می مانند و این است پاداش کسی که خود را پاک و پاکیزه کرده است) [۷].

آنچه یادآوری شد تنها بخشی از اعمالی است که از سوی قرآن کریم به عنوان، بهای بهشت مُعرّفی شده است (برای مطالعه بیشتر به منبع ذیل مراجعه شود «کتابِ «پیام قرآن از آیت الله ناصر مکارم شیرازی») [۸]

۴. گرچه این سخن که در سؤال مطرح شده در جای خود سخن درستی است و درباره مفهوم آن تحلیل یاد شده ارائه شد؛ امّا علامه عارف حسن زاده آملی به عکس آن سخن در ضمن درس می فرمود: (بهشت را به بها نمی دهند بلکه به بهانه می دهند) این سخن نیز درست است، زیرا مراد ایشان این است که تمام اعمال و کارهای نیکی که ما انجام می دهیم تازه بهانه برای بهشت رفتن است و بهانه می شود که انسان از خداوند توقّع کند او را به بهشت ببرد و گرنه با این اعمال ، انسان نمی تواند بهای بهشتی را که جایگاه جاویدان انسان است و نعمت های فراوان ابدی در آن برای انسان فراهم شده تأمین کند و یا بپردازد، تازه اعمالی را که ما انجام می دهیم، نمی تواند بهای نعمت های فراوان و مُتعدِّدی را که انسان در طول عمر خود در دنیا استفاده می کند، تأمین کند. مثلاً آن همه اعضاء و جوارح، و دستگاه های مختلف که در بدن انسان تعبیه شده تا سلامتی او را تأمین کند و انسان بدون توجه بدان نعمت ها از آن ها استفاده می کند هر اندازه خوب عمل کند نمی تواند بهای این نعمت های دنیا یی و بدنی را پرداخت کند تا چه رسد به بهای بهشت .

+ در اینجا به تناسب مطالبی که ذکر شد شایسته است که به این اَشعار شیخِ اَجَلّ سعدی شیرازی توجّه و عنایت ویژه شود :

فَضل خدای را که تواند شمار کرد؟

یا کیست آنکه شُکر یکی از هِزار کرد؟

آن صانِعِ قدیم که بر فَرش کائِنات

چندین هِزار صورت اَلوان نِگار کرد

ترکیب آسمان و طُلوع ستارگان

از بهر عِبرتِ نَظَر هوشیار کرد

بَحر آفرید و بَرّ و درختان و آدمی

خورشید و ماه و اَنجُم و لیل و نَهار کرد

اَلوانِ نعمتی که نشاید سپاس گفت

اسباب راحتی که نشاید شمار کرد

آثار رحمتی که جهان سر به سر گرفت

اَِحمال مِنَّتی که فَلَک زیر بار کرد + [به نظر می رسد که کلمه «اَِحمال» به فتح و نیز به کسر همزه هر دو صحیح است . اگر به فتح همزه باشد جمع حمل است ] .

از چوب خشک میوه و در نَی ، شَکَر نهاد

وز قطره دانه‌ای دُرَرِ شاهوار کرد

مِسمارِ کوهسار به نَطْعِ زمین بدوخت + [نَطْعِ زمین یعنی پهنه و بساط زمین] .

تا فرش خاک بر سر آب اُستوار کرد

اَجزایِ خاکِ مُرده، به تأثیر آفتاب

بُستانِ میوه و چَمن و لاله‌زار کرد

این آب داد بیخ درختانِ تشنه را

شاخِ برهنه پیرهن نوبهار کرد

چندین هِزار مَنظَر زیبا بیافرید

تا کیست کو نَظَر ز سَرِ اِعتِبار کرد

توحیدگوی او نه بنی آدمند و بس

هر بُلبُلی که زمزمه بر شاخسار کرد

شُکرِ کدام فَضل به جای آوَرَد کسی؟

حَیران بمانَد هر که درین اِفتِکار کرد

گویی کدام ؟ روح که در کالبَُد دمید

یا عقلِ ارجمند که با روح یار کرد

لالست در دهانِ بَلاغت ، زبانِ وصف

از غایتِ کَرَم که نهان و آشکار کرد

سَر چیست تا به طاعتِ او بر زمین نهند؟

جان در رَهَش دریغ نباشد نِثار کرد

بخشنده‌ای که سابقهٔ فضل و رَحمتش

ما را به حُسنِ عاقبت اُمیدوار کرد

پرهیزگار باش که دادارِ آسمان

فِردَوس جای مَردمِ پرهیزگار کرد

نابرده رنج گنج مُیَسَّر نمی‌شود

مُزد آن گرفت جان برادر که کار کرد

هر کو عمل نکرد و عنایت امید داشت

دانه نکاشت اَبله و دَخل اِنتِظار کرد

دُنیا که جِسْرِ آخِرَتش خواند مُصطَفی

جای نشست نیست بباید گُذار کرد

دارُالقَرار ، خانهٔ جاویدِ آدمیست

این جای رفتنست و نشاید قَرار کرد

چند اُستخوان که هاوَنِ دَورانِ روزگار

خُردش چنان بکوفت که خاکش غُبار کرد

ظالِم بَمُرد و قاعدهٔ زشت از او بماند

عادِل برفت و نام نکو یادگار کرد

عیسی به عُزلت از همه عالَم کناره جُست

مَحبوبش آرزوی دل اندر کنار کرد

قارون ز دِین برآمَد و دُنیا برو نماند

بازی رَکیک بود که مُوشی شکار کرد

ما اِعتِماد بر کَرَمِ مُستَعان کنیم

کان تکیه باد بُوَد که بر مُستَعار کرد

بعد از خدای هرچه پَرَستند هیچ نیست

بی‌دولت آنکه بر همه هیچ اِختِیار کرد

وین گوی دَولتست که بیرون نمی‌برد

اِلّا کسی که در اَزَلَش بخت یار کرد + [در بحث های دقیق و ظریف عرفانی این نوع از مطالب توجیهات صحیحی دارد که نزد اهلش مقبول است . سید اصغر سعادت میرقدیم لاهیجی]

بیچاره آدمی چه تواند به سعی و رنج

چون هرچه بودنیست قضا کردگار کرد + [ این بخش از شعر سعدی شبیه شعر حافظ است که گفت : رضا به داده بده وز جَبین گره بُگشای ، که بر من و تو در اختیار نگشادست . در بحث های دقیق و ظریف عرفانی این نوع از مطالب توجیهات صحیحی دارد که نزد اهلش مقبول است . سید اصغر سعادت میرقدیم لاهیجی ] .

او پادشاه و بنده و نیک و بد آفرید

بدبخت و نیک بخت و گرامی و خوار کرد + + [تذکر : این بخش از شعر سعدی اشکال دارد چون خداوند هر چه آفرید نیکو آفرید . در سوره سَجده آیه 7 چنین آمده است : اَلَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلَقَهُ : كسى كه هر چه را آفريد نيكو آفريد . البته انسان ها که بر فطرت پاک و نیکو آفریده شدند بخش زیادی از آنها به جهت پیروی از هوای نفس و افتادن در دام های شیطانی در مسیر انحراف قرار گرفتند و بد شدند و کیفر اَعمالشان را در دنیا و آخرت می بینند . سید اصغر سعادت میرقدیم لاهیجی ] .

*** با اصلاحات و اضافات توسُّط : استاد سید اصغر سعادت میرقدیم لاهیجی

----------------------------

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱. استاد محمد شجاعی، مبانی نظری تزکیه و طریق عمل تزکیه، ج ۱ـ۲، نشر سروش، تهران ۱۳۶۸ ش.

۲. امام خمینی، چهل حدیث، نشر مؤسسه امام، چاپ ۲۰، ۱۳۸۱ ش.

۳. محمد سعیدی مهر، آموزش کلام اسلامی، ج ۲، ص ۲۵۱، نشر مؤسسه فرهنگی طه، ۱۳۷۸ ش.

۴. محمد حسین طهرانی، معادشناسی، نشر علامه طباطبایی، مشهد، ۱۴۱۸ ق.

--------------------------------

پی نوشت ها:

[۱] . نهج البلاغه، حکمت ۱۵۰

[۲] . صدوق، توحید، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ ق، ص ۲۱، باب ۱، ح۱۳

[۳] . توبه/ 111