***نسیم معرفت***
منظور از «صفات ذات» و «صفات فعل» خداوند؟
پرسش : صفات ذات و صفات افعال چه صفاتی اند و چه تمایزی دارند؟ پاسخ اجمالی:
صفات ذات صفاتى است که عین ذات خداوند است، و حتّى قبل از صدور افعال از او، این صفات براى او ثابت بوده است؛ مانند ازلى بودن، ابدى بودن، علم و قدرت. صفات فعل، صفاتى است که با ملاحظه انجام فعلى از ناحیه آن ذات مقدّس بر او اطلاق مى شود، مثل خالق و رازق بودن خداوند. دست کم شش وجه تمایز برای آنها ذکر شده است.
پاسخ تفصیلی:
اسماء و صفات الهی با تمام شاخه های مباحث آن از گذشته های دور، حتی از زمان نبی اکرم (ص) و بلکه در ادیان و مکاتب قبلی مورد گفتگو و پرسش و پاسخ و مناظره و اشکال و جواب بوده است. یکی از شاخه های مباحثش تقسیم صفات الهی به صفات ذات(مانند حیات و علم و قدرت) و صفات فعل(مانند رضا و غضب و حب و بغض) است که دست کم شش وجه تمایز برای آنها ذکر شده است که چهار وجه را مرحوم کلینی در پایان باب14 (باب الاراده) کتاب التوحید اصول کافی (1) اشاره کرده است و شارحین اصول کافی (مانند ملا صدرا (2) و علامه مجلسی(3) و ملا صالح مازندرانی(4) مفصلا تشریح نموده اند.
وجوه شش گانه تمایز صفات ذات و صفات فعل الهی به شرح زیر است:
وجه اول: هروصفی یا وجودی است، (مانند علم و قدرت و حیات و رضا و غضب و حب و بغض)، یا عدمی، مانند جهل و عجز و بخل. یعنی یا از دارایی ها (مانند داشتن علم و قدرت و...) خبر می دهد، یا از نداری ها (مانند جهل که نداشتن علم است یا عجز که نداشتن قدرت است). اکنون می گوییم هر وصف وجودی که وصف مقابل آن هم وجودی باشد و هر دوتا را بتوان به حق تعالی نسبت داد، از صفات فعل هستند؛ مانند رضا و حب و مقابلشان یعنی غضب و بغض که همگی وصف وجودی اند و حق تعالی به همه این اوصاف متصف می شود. ولی هر وصفی که اینگونه نباشد از صفات ذات است مانند علم و قدرت و حیات؛ زیرا اوصاف مقابلشان یعنی جهل و عجز و موت از اوصاف عدمی اند که از خدا سلب می شوند. دلیلش این است که اوصاف ذاتی عین ذات هستند، پس نباید تقابل و ضدیت داشته باشند، ولی اوصاف فعلی خارج از ذات اند، پس می توانند تقابل و تضاد داشته باشند (این وجه را شیخ صدوق هم اشاره کرده است).(5)
وجه دوم: صفات ذاتی متعلق قدرت قرار نمی گیرند، بخلاف صفات فعلی؛ یعنی نمی توان گفت خداقدرت دارد عالم باشد یا نباشد. ولی می توان گفت قدرت دارد رضایت (از کسی یا کاری) داشته باشد، یا نداشته باشد. پس علم صفت ذات است ولی رضا صفت فعل است.
وجه سوم: صفات ذاتی متعلق اراده قرار نمی گیرند، بخلاف صفات فعلی؛ یعنی نمی توان گفت خدا اراده کرده عالم باشد یا نباشد. ولی می توان گفت اراده کرده رضایت (از کسی یا کاری) داشته باشد یا نداشته باشد. پس علم صفت ذات است ولی رضا صفت فعل است.
وجه چهارم: صفات ذاتی خدا«ازلی» و صفات فعلی او «حادث» هستند؛ یعنی خدا صفات ذاتی را همیشه داشته امّا صفات فعلی بواسطه حدوث فعل خدابوجود آمده اند. این وجه را شیخ صدوق(6) و همچنین قاضی سعید قمی اشاره کرده اند.(7)
وجه پنجم: صفات فعلی هم کثرت مفهومی دارند (یعنی مثلا مفهوم رضا غیر از مفهوم حب است) و هم کثرت مصداقی (یعنی مثلا مابه ازاء خارجی صفت رضا غیر از مابه ازاء خارجی صفت حب است)؛ زیرا افعال خداوند متعدد و متکثر است. ولی صفات ذاتی اگرچه کثرت مفهومی دارند (یعنی مثلا مفهوم علم غیر از مفهوم حیات و قدرت است)، ولی مصداق آنها و بلکه جهت صدق آنها واحد است؛ یعنی همان ذاتی که عالم است همو هم قادر است و حی است و بلکه از همان جهتی که عالم است از همان جهت هم قادر و حی است.(8)
وجه ششم: صفات ذات صفاتی هستند که فرض خود ذات (بدو ن لحاظ و تصور غیر ذات) در انتزاع آن صفات کفایت می کند، مانند صفت حیات که اگر غیری نباشد و خدا باشد و خدا، کفایت می کند که وصف حیات از ذات خدا انتزاع شود. بخلاف صفات فعلی که حتما باید غیر ذات (یعنی فعل و خلق خدا) لحاظ شود تا بتوان آن صفت فعلی را انتراع کرد و به خدانسبت داد. به عبارت دیگر صفات ذاتاز مقام ذات انتزاع می شوند ولی صفات فعل از مقام فعل خدا انتزاع می شوند.(9)
در نهایت تعریف مختصر و مفیدی که شامل وجه تمایز صفات ذاتی و فعلی بشود این است: صفات ذات صفاتى است که عین ذات خداوند است، و حتّى قبل از صدور افعال از او، این صفات براى او ثابت بوده است، مانند ازلى بودن، ابدى بودن، علم و قدرت؛ امّا صفات فعل، صفاتى است که با ملاحظه انجام فعلى از ناحیه آن ذات مقدّس بر او اطلاق مى شود، مثل خالق و رازق بودن خدا.(10)
پی نوشت:
( 1 ). الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، محقّق/ مصحّح: علی اکبر غفاری، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1383هـ ش، چاپ هفتم، ج 1، ص111، باب الارادة.
( 2 ). شرح اصول الکافی، ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، محقّق/ مصحّح: محمد خواجوی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1383هـ ش، چاپ دوم، ج 3، ص 230، 14.
( 3 ). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقّق/ مصحّح: رسولى محلاتی، سید هاشم، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1404هـ ق، چاپ دوم، ج 2، ص 22، باب الارادة، پاورقی منقول از علامه مجلسی.
( 4 ). شرح اصول الکافی، مازندرانی محمد صالح، محقّق/ مصحّح: السید علی العاشور، موسسة التاریخ العربی، بیروت، 1429هـ ق، چاپ دوّم، ج 3، ص 276، باب الارادة .
( 5 ). التوحید، شیخ صدوق، ابن بابويه، محمد بن على، محقّق/ مصحّح: سید هاشم حسینی تهرانی، انتشارات اسلامی، قم،1430هـ ق، چاپ دهم، ص143، باب صفات الذات و صفات الافعال.
( 7 ). شرح توحید الصدوق، القاضی سعید القمی، محمد بن محمد، محقّق/ مصحّح: نجفقلی حبیبی، وزارت فرهنگ و ارشاد، تهران،1416هـ ق، چاپ دوّم، ج2، ص465، باب صفات الذات و صفات الافعال.
( 8 ). توحید در قرآن، جوادی آملی، عبدالله، اسرا، قم، 1383هـ ش، چاپ اول، ص 295.
( 9 ). محاضرات فی الالهیات، سبحانی، شیخ جعفر، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، 1430هـ ق، چاپ 12، ص86، فصل اول، باب سوم.
( 10 ). پیام قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، دارالکتاب الاسلامیه، تهران، 1386هـ ش، چاپ نهم، ج 4، ص 323.
**********************************************************************************
آیات صفات فعل
به آیات بازگو کننده صفات فعل خداوند "آیات صفات فعل" میگویند.
صفات فعل صفاتی هستند که با ملاحظه فعلی از ذات مقدس خداوند بر او اطلاق میشود؛ مثل خالق و رازق بودن خداوند. این صفت پیش از آن که مخلوقی را بیافریند و روزی دهد، بر او اطلاق نمیشد. بنابراین، صفات فعل در واقع حادثند و عین ذات خدا نیستند.
مهمترین صفات خداوند در قرآن
[ویرایش]مهمترین صفات فعل خداوند در قرآن مجید به این ترتیب است: خالق، خلاق و احسن الخالقین ؛ فاطر ؛ بارئ؛ فالق؛ بدیع؛ مالک و ملک؛ حاکم ؛ رب؛ ولی، والی و مولی؛ حافظ و حفیظ؛ رقیب؛ مهیمن؛ رازق و رزاق؛ کریم ؛ حمید؛ فتاح؛ رحمان ؛ رحیم ؛ ودود؛ لطیف؛ شکور؛ حفی؛ غافر، غفار و غفور؛ عفو؛ تواب ؛ جبار؛ شفیع؛ وکیل؛ کافی؛ حسیب؛ نصیر؛ قاهر و قهار؛ غالب؛ سلام ؛ محیی؛ شهید؛ هادی؛ خیر؛ مؤمن ؛ سریع الحساب و سریع العقاب و اسرع الحاسبین؛ مصور.
چند نمونه از صفات فعل
[ویرایش]نمونههایی از این آیات عبارتند از:
۱. (هو الله الذی لا اله الا هو عالم الغیب والشهادة هو الرحمن الرحیم هو الله الذی لا اله الا هو الملک القدوس السلام المؤمن المهیمن العزیز الجبار المتکبر سبحان الله عما یشرکون هو الله الخالق البارئ المصور له الاسماء الحسنی یسبح له ما فی السماوات والارض وهو العزیز الحکیم).
۲. (ان الله هو الرزاق ذو القوة المتین).
۱. | ↑ حشر/سوره۵۹، آیه۲۲-۲۴. |
۲. | ↑ ذاریات/سوره۵۱، آیه۵۸. |
۳. | ↑ مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، روش تازهای در تفسیر موضوعی قرآن، ج۴، ص۳۷۵-۲۸۷. |
۴. | ↑ معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، ج۳، ص۸۶. |
۵. | ↑ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۲۹-۳۰. |